Cứ vào ngày này hằng năm (Mùng 3 tháng 3 âm lịch), từng dòng họ của 17 dân tộc đang sinh sống trên địa bàn huyện Đồng Văn gác lại toàn bộ công việc thường ngày, để tập chung cho Tiết thanh minh. Từng dòng họ xuống chợ, mua sắm đồ sính lễ như: Gà, thịt lợn, gạo nếp, hoa quả, vàng hương, rượu... và chuẩn bị các vận dụng cần thiết để đi tảo mộ. Khi đến phần mộ của tổ tiên, của người thân trong gia đình, họ nhặt những cành củi khô xung quanh mộ phần đốt một đống lửa, sau đó người trưởng tộc trong dòng họ, thắp một nén nhang khấn vái ý nghĩa là thông báo cho người đã khuất gia đình đến đây để tảo mộ. Tiếp đến là công việc chính của tảo mộ là sửa sang các phần mộ của tổ tiên, của người thân cho sạch sẽ như: Làm sạch cỏ dại trên nấm mộ và dùng cuốc, xẻng để lấy đất bồi, đắp lại nấm mồ cho đầy đặn. Sau đó, người trưởng tộc của dòng họ bày đồ sính lễ đã được chuẩn bị trước lên phần mộ và thắp hương, khấn vái. Khi hương tàn cả dòng họ lấy đồ sính, lễ bày biện ăn, uống hàn huyên tâm sự, kể về nguồn gốc phát triển của dòng tộc ngay bên phần mộ của tổ tiên, người thân trong gia đình và cuối cùng họ lợp nhà bằng vàng mã. Cụ thể lấy một lá vàng mã dải trên nấm mộ và cắm một que hương chính giữa lá vàng mã, cứ làm như vậy cho đến khi kín hết nấm mồ. Cuối cùng người trưởng của dòng họ thắp hương, hóa vàng kết thúc ngày Tiết thanh minh hẹn tổ tiên ngày này năm sau trở lại.
Tiết thanh minh dòng họ Trương, dân tộc Tày - Thị trấn Đồng Văn (Ảnh Thiện Ngay)
Tiết Thanh minh được bắt nguồn từ Trung Quốc, chuyện kể rằng, đời Xuân Thu, vua Tấn Văn Công nước Tấn, gặp loạn phải bỏ nước lưu vong, nay trú nước Tề, mai trú nước Sở. Bấy giờ có một hiền sĩ tên là Giới Tử Thôi theo vua giúp đỡ mưu kế. Một hôm, trên đường lánh nạn, lương thực cạn, Giới Tử Thôi phải lén cắt một miếng thịt đùi mình nấu lên dâng vua. Vua ăn xong hỏi ra mới biết, đem lòng cảm kích vô cùng. Giới Tử Thôi theo phò Tấn Văn Công trong mười chín năm trời, cùng nhau trải nếm bao nhiêu gian truân nguy hiểm. Về sau, Tấn Văn Công giành lại được ngôi báu trở về làm vua nước Tấn, phong thưởng rất hậu cho những người có công, nhưng lại quên mất công lao của Giới Tử Thôi. Giới Tử Thôi cũng không oán giận gì, nghĩ mình làm được việc gì, cũng là cái nghĩa vụ của mình, chứ không có công lao gì đáng nói. Vì vậy, ông về nhà đưa mẹ vào núi Điền Sơn ở ẩn. Tấn Văn Công về sau nhớ ra, cho người đi tìm. Giới Tử Thôi không chịu rời Điền Sơn ra lĩnh thưởng, Tấn Văn Công hạ lệnh đốt rừng, ý muốn thúc ép Giới Tử Thôi phải ra, nhưng ông nhất định không chịu tuân mệnh, rốt cục cả hai mẹ con ông đều chết cháy. Vua thương xót, lập miếu thờ và hạ lệnh trong dân gian phải kiêng đốt lửa ba ngày, chỉ ăn đồ ăn nguội đã nấu sẵn để tưởng niệm (khoảng từ mồng 3/3 đến mồng 5/3 âm lịch hàng năm). Từ đó ngày mùng 3/3 âm lịch hằng năm được coi là ngày Tết Hàn thực, nhằm tưởng nhớ đến công ơn dưỡng dục của những người đã khuất.
Tiết thanh minh dòng họ Trần, dân tộc Hán - Thị trấn Đồng Văn (Ảnh Văn Toàn)
Từ thời Lý, nhân dân ta đã tiếp nhận tết Hàn thực nhưng ý nghĩa của ngày tết này đã biến đổi và mang đậm màu sắc truyền thống, phù hợp với tâm lý cũng như cuộc sống thường nhật của người dân nước Việt. Vào ngày tết Hàn thực, người Việt không kiêng lửa, mọi việc nấu nướng vẫn được thực hiện, chỉ có điều người Việt dùng bánh trôi - bánh chay cho tết Hàn thực với ý nghĩa tượng trưng đó là những thức ăn nguội - hàn thực. Vì vậy người Việt còn gọi Tết Hàn thực bằng một tên gọi khác là tết bánh trôi - bánh chay.
Tiết Thanh Minh gắn liền với đạo đức, với bổn phận con người Việt
